W WOJENNYM RZESZOWIE

28 czerwca 1914 r. w Sarajewie, ok. godziny 10.50 dokonano zamachu na następcę tronu austro-węgierskiego księcia Ferdynanda oraz jego żonę Zofię von Chotek. Zamachowcem był bośniacki Serb Gawriło Princip członek nacjonalistycznej organizacji „Młoda Bośnia”, współpracujący z tajną organizacją „Czarna ręka”. Wydarzenie to spowodowało zaostrzenie stosunków między Wiedniem a Belgradem i w konsekwencji doprowadziło do wybuchu I wojny światowej.

W Rzeszowie informacja o wydarzeniu dotarła w godzinach popołudniowych 28 czerwca – ogłoszono żałobę. Jednak wybuch wojny przyjęto z ogromnym entuzjazmem, gdyż nasi zaborcy znaleźli się w dwu wrogich sobie obozach, a sytuacja ta dawała nadzieję na niepodległość. Rzeszów stał się regionalnym centrum mobilizacyjnym, przyjmował rekrutów i żołnierzy rezerwy, którzy następnie udawali się na front. Położenie Rzeszowa sprawiło, że w pierwszych latach wojny przechodził z rąk jednej wrogiej armii do drugiej, często w związku z tym przez miasto odbywały się przemarsze żołnierzy i transportów wojskowych. Ponadto następowały rekwizycje, a sytuacja gospodarcza i sanitarna miasta pogarszała się. W czasie pierwszej wojny zburzeniu lub zniszczeniu uległo około 60 budynków mieszkalnych. Wycofujący się Rosjanie spalili oba dworce wraz z ich infrastrukturą, wysadzono w powietrze most drogowy, kolejowy oraz wiadukt nad torami. Dewastacji uległy także: elektrownia, gazownia, rzeźnia, oraz niektóre zakłady przetwórcze. W bardzo złym stanie pozostawiono szkoły i szpital – umieszczano w nich rannych żołnierzy oraz tych którzy do zdrowia wracali. Część budynków i ich sprzętu była wykorzystywana na opał. Transport ciężkiego sprzętu powodował pękanie rur doprowadzających gaz do latarni miejskich, wycinano także części zieleni miejskiej.

Rzeszów był dwukrotnie zajmowany przez Rosjan i następnie odbijany przez Austriaków. Po raz pierwszy Rosjanie wkroczyli do miasta 21 września i ich okupacja trwała tylko 16 dni. Starali się utrzymać porządek w mieście poprzez wprowadzenie m.in. godziny policyjnej, polecenia zdeponowania broni i wprowadzenia cen maksymalnych. 7 października w Rzeszowie pojawiły się ponownie wojska austriackie, ale w wyniku kolejnej ofensywy 7 listopada 1914 r. w Rzeszowie zapanowała rosyjska okupacja. W czasie jej trwania Rosjanie zawiesili działalność Rady Miejskiej i Powiatowej, uznali tylko komisaryczne władze Rzeszowa ze Stanisławem Jabłońskim. Porządku w mieście pilnowała policja miejska, do miasta przybyli także policjanci z Rosji, funkcjonowała tajna policja. Władzę wojskową sprawował komendant etapu, którym przez długi czas był oficer polskiego pochodzenia Dąbrowski. Podczas okupacji Rosjanie nie chcieli zrażać do siebie mieszkańców miasta. Pozwolili na otwarcie szkół, w których jednak musiała się odbywać nauka języka rosyjskiego, a także na swobodny kult religijny. Starali się zapewnić żywność mieszkańcom, a nawet rozdawali chleb i ziemniaki najuboższym. Ponadto wprowadzono „czas petersburski” i zmieniono walutę na ruble. Okupacja trwała do 8-9 maja 1915 r.

Miasto po wyparciu Rosjan zostało podzielone na dwie strefy: austriacką i niemiecką. Pozwoliło to na utrzymanie porządku i spokoju w mieście gdyż żołnierze sprzymierzonych armii nie przepadali za sobą. Według Austriaków Prusacy byli ordynarni i gburowaci, natomiast Prusacy patrzyli na Austriaków z góry i nie cenili ich wartości bojowej. Ulice: Podzamcze, Zamkowa, 3 Maja, Kościuszki, Mickiewicza i Lwowska stanowiły linię podziału. Wschodnią część miasta zajmowali Niemcy, zachodnią Austriacy. Wyparcie Rosjan przez Austriaków przez wielu mieszkańców Rzeszowa zostało przyjęte z entuzjazmem. Jednak wkrótce okazało się, że nagminne stają się rekwizycje, samowole, represje. Przymusowo wykupywano lub rekwirowano metalowe sprzęty, rekwizycji podlegały dzwony kościelne, dach na rzeszowskiej farze, a nawet piszczałki z organów. Wprowadzono masowy pobór do wojska. Codzienne życie mieszkańców utrudniały kontrole, a przepustki traciły ważność już po dwóch tygodniach. Cenzurowano także korespondencję mieszkańców miasta Rzeszowa. Sytuacja aprowizacyjna miasta stała się dramatyczna w 1917 r., nie poprawiły jej karty żywnościowe na artykuły pierwszej potrzeby, ani ceny maksymalne ustalone przez lokalne władze. Nastroje rzeszowian wobec Austriaków stawały się coraz gorsze, a resztki sympatii znikły w lutym 1918 r. po przekazaniu Chełmszczyzny Ukrainie.

 E.Z.K.

Bibliografia:

Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszów 2004.

Jacek Rudnicki, Rzeszów Rok 1915, Rzeszów 2015.